تومور هیپوفیز

سرطان یا آدنوم نامی است که برای تومورهایی که در غده هیپوفیز و با نام تومور هیپوفیز ایجاد می شوند، به کار برده می شود. آدنوم هیپوفیز تنها ۱۰ درصد از تومورهای مغزی اولیه را تشکیل می دهند. این تومورها ماهیت خوش خیمی داشته و به آهستگی رشد می کنند. اما تومورهای بدخیم غده هیپوفیز به طور بالقوه خطرناک هستند و به ندرت ایجاد می شوند. تومور غده هیپوفیز همان سرطان هیپوفیز نامیده می شود. در ادامه این مقاله مجله پیام سلامت از علل، علائم، عوامل خطر، تشخیص و درمان تومور غده هیپوفیز صحبت خواهیم کرد.

تومور هیپوفیز  به معنی رشد بافت غیر طبیعی در غده هیپوفیز است. برخی از تومورهای هیپوفیز منجر به ازدیاد هورمون های تنظیم کننده عملکردهای مهم بدن می شوند. برخی از این تومورهای نیز می توانند میزان تولید هورمون را توسط غده هیپوفیز کم کنند.

اکثر تومورهای هیپوفیز غیر سرطانی (خوش خیم یا آدنوم) می باشند. آدنوم در غده هیپوفیز در بافت های اطراف این غده باقی می ماند و به سایر بخش های بدن گسترش نمی یابد. گزینه های مختلفی نیز برای درمان تومور هیپوفیز وجود دارد. به عنوان مثال برداشتن تومور، کنترل رشد آن و مدیریت سطح هورمون با داروها از جمله درمان های مرسوم هستند.

علائم تومور غده هیپوفیز

همه غده های هیپوفیز باعث بروز علائم نمی شوند. تومورهای هیپوفیز که بر روی هورمون ها تاثیر می گذارند (عملکردی)، می توانند انواع علائم و نشانه ها را بسته به هورمونی که تحت تاثیر است ایجاد کنند. علائم و نشانه تومورهای هیپوفیزی که میزان هورمون را تغییر نمی دهد (غیر عملکردی)، با رشد خود و فشار بر روی ساختارهای دیگر، خود را نشان می دهند.

تومور هیپوفیز بزرگ که اندازه آن ها حدود ۱ سانتی متر و یا بزرگتر است به عنوان ماکروآدنوم شناخته می شوند. اما تومورهای کوچکتر میکروآدنوم نامیده می شوند. ماکروآدنوم ها، به دلیل بزرگیشان، می توانند بر غده هیپوفیز و ساختارهای مجاور آن فشار وارد کنند.

 در مبحث تومور هیپوفیز باید بگوییم که اکثر تومور‌های غده هیپوفیز، توده‌های خوش خیم (غیرسرطانی) هستند و در واقع هیچ کس دلیل اصلی تشکیل این توده‌های اضافی در غده‌ی هیپوفیز را نمی‌داند. البته در برخی موارد ممکن است ابتلا به تومور هیپوفیز ارثی باشد. در صورتی که شما به تومور هیپوفیز مبتلا باشید، پزشک شما یک آزمایش خون ساده تجویز می‌کند تا تعیین کند که علت بروز تومور هیپوفیز، بیماری نئوپلازی مولتیپل اندوکرین یا MEN1 است یا خیر (نوعی بیماری ارثی). اما در صورتی که تشکیل تومور به عوامل ارثی مربوط نباشد، علت آن نامعلوم باقی ‌می‌ماند.

عوامل خطر برای ابتلا به تومور‌های هیپوفیز

عوامل خطر بسیار کمی برای تومور‌های هیپوفیز شناخته شده‌اند. مهم‌ترین عوامل خطر برای این بیماری، سن و سابقه خانوادگی می‌باشد. همچنین داشتن یکی از بیماری‌های ژنتیکی زیر، احتمال ابتلا به تومور هیپوفیز را افزایش می‌دهد:

بیماری نئوپلازی مولتیپل اندوکرین یا MEN1

سندرم Caey Complex

بروز برخی تغییرات غیر عادی در ساختار ژن‌هایی با نام "پروتئین گیرنده‌ی هیدروکربن آریل (API)"

تشخیص تومور‌های هیپوفیز

در صورتی که به هر دلیلی، پزشک شما به وجود تومور هیپوفیز مشکوک باشد، انجام چند آزمایش را تجویز می‌کند. البته قبل از انجام هر آزمایشی، پزشک، شما را معاینه می‌کند و در مورد سوابق پزشکی شما و همچنین سوابق خانوادگی شما سوال‌هایی می‌پرسد. آزمایشاتی که پزشک تجویز می‌کند عبارتند از:

آزمایش خون و آزمایش ادرار

انجام عکسبرداری از سر

تست بینایی

عوارض ابتلا به تومور‌های هیپوفیز

یکی از خطرناک‌ترین و جدی‌ترین عوارض ابتلا به تومور هیپوفیزی، نابینایی است. این اتفاق در صورتی رخ می‌دهد که غده‌ی هیپوفیز بیش‌ازحد به عصب‌های بینایی فشار وارد کند. این عصب‌ها به غده‌ی هیپوفیز بسیار نزدیک هستند. البته تمامی افرادی که به تومور هیپوفیز مبتلا می‌شوند، دچار مشکلات بینایی نمی‌شوند، اما در صورتی که این اتفاق بیافتد، رشد تومور و از دست دادن بینایی، هر دو به تدریج ایجاد می‌شود. سایر عوارض احتمالی تومور هیپوفیز عبارتند از:

دیابت بی مزه

کمبود دائمی برخی هورمون‌ها

سکته مغزی هیپوفیزی

روش‌های درمان تومور‌های هیپوفیز

روش درمان تومور هیپوفیز به نوع تومور و همچنین اندازه و شکل آن بستگی دارد. به‌طورکلی، برای درمان تومور هیپوفیز به منظور کنترل یا از بین بردن تومور، از ترکیبی از روش‌های درمانی مختلف استفاده می‌شود که عبارتند از: دارو، پرتودرمانی و جراحی.

هدف کلی تمامی این روش‌های درمانی یکسان است: بازگرداندن سطح ترشح هورمون‌های بدن به حالت عادی و برطرف کردن علائم یا عوارض ناشی از بزرگ‌شدن اندازه‌ی تومور

گاهی برای درمان تومور هیپوفیز، از داروهایی استفاده می‌شود که از ترشح بیش از اندازه‌ی برخی هورمون‌ها در بدن جلوگیری می‌کنند. نوع دارویی که برای شما تجویز می‌شود به نوع هورمون‌هایی بستگی دارد که در بدن شما به میزان بیش‌ازحد تولید می‌شود. علاوه بر این برخی از دارو‌ها نیز می‌توانند در کوچک کردن اندازه‌ی تومور موثر باشند.

پرتودرمانی نیز روشی است که ممکن است در درمان تومور هیپوفیز به کار گرفته شود. در این روش برای کوچک کردن اندازه‌ی تومور از امواج  اشعه X با انرژی بالا و یا اشعه‌های گاما استفاده می‌شود. در برخی موارد ممکن است بعد از انجام عمل جراحی، از روش پرتودرمانی استفاده شود و در مواردی نیز ممکن است  پرتودرمانی به صورت مستقل انجام شود.

ممکن است برای برداشتن تمام یا بخشی از تومور، عمل جراحی صورت گیرد. انجام جراحی ممکن است به این خاطر ضروری باشد که تومور هیپوفیز در حال وارد کردن فشار به عصب‌های بینایی باشد، چون در این صورت خطر نابینایی بیمار وجود دارد.

دلیل آشکاری برای ایجاد تومور هیپوفیز وجود ندارد. در برخی موارد ممکن است به دلیل تحریک از سوی هیپوتالاموس باشد؛ هیپوتالاموس قسمتی از مغز است که به هیپوفیز سیگنال می‌فرستد تا هورمون تولید کند.

حدود ۱ تا ۵ درصد موارد تومور غده هیپوفیز ارثی است. قطعاً به ندرت عوامل وراثتی منجر به افزایش خطر ابتلا به تومور هیپوفیز می‌شود.

یک اختلال شایع مولتیپل اندوکرین نئوپلازی (سلول‌های درون‌ریز غیر نرمال چندگانه نوع ۱) است که باعث ایجاد تومورها در غده‌های درون‌ریز (که ترشحات خود را به درون خون می‌ریزند و هیپوفیز نیز از این نوع غدد است) و اولین قسمت روده کوچک می‌شود. کارنی کمپلکس عامل دیگری است که باعث ایجاد چند نوع تومورها می‌شود که تومور غده هیپوفیز نیز از این نوع است.

علائم و نشانه‌های تومورهای غده هیپوفیز

تومور غده هیپوفیز از طریق فشار آوردن روی بافت‌های مغزی که دور تومور را احاطه کرده‌اند و یا از طریق افزایش بیش از حد ترشح هورمون یا اختلال در ترشح هورمون باعث ایجاد علائمی می‌شود. برخی تومورهای هیپوفیز ممکن است هیچ علائمی نداشته باشند.

تومور هیپوفیز معمولاً تا زمانی که علائم ظهور نکنند تشخیص داده نمی‌شوند. شایع‌ترین علائم عبارتند از:

سردرد

مشکلات بینایی که به راحتی نمی‌توان دلیل آن را یافت

تغییرات دوره قاعدگی

نوسانات خُلقی یا تغییرات رفتاری

اختلال در نعوظ

تغییرات وزن

دیگر علائم عبارتند از:

ترشح شیر از پستان در زنانی که هنوز بارداری را تجربه نکرده‌اند

تشدید یا توقف رشد در کودکان و نوجوانان

رشد دست‌ها، پاها و پیشانی و فک در بزرگ‌سالان

بزرگ شدن گردی صورت و ایجاد قوز یا برآمدگی بین شانه‌ها

احساس خستگی شدید

تشخیص تومورهای غده هیپوفیز

ارزیابی و معاینه بیمارانی که به تومور هیپوفیز مبتلا هستند توسط متخصصین غدد درون‌ریز (اندوکرینولوژیست) که در هورمون‌ها تخصص دارند انجام می‌شود. گاهی اوقات ممکن است بیماران قبل از مراجعه به متخصص غدد درون‌ریز بسته به علائم خود توسط شماری از متخصصین ازجمله چشم پزشکان، متخصصین مغز و اعصاب (جهت سردرد و سرگیجه) ویزیت شده باشند. پس از ارزیابی علائم بیمار و انجام آزمایش‌های کلینیکی دقیق، یکی از متخصصین غدد درون‌ریز ما ترتیب انجام برخی آزمایش‌های خونی را خواهد داد تا سطح هورمون‌های مختلف غده هیپوفیز را اندازه‌گیری کند. گاهی اوقات لازم است آزمایش‌های خون پیچیده‌ی بیشتری انجام شود، که ممکن است در آن قبل از اندازه‌گیری هورمون به بیمار یک تزریق یا نوشیدنی گلوکز داده شود.

بهترین نوع تصویربرداری برای مطالعه‌ی تومور هیپوفیز روشی است که به آن ام آر آی می‌گویند. برای این نوع تصویربرداری، بیمار باید روی تخت در یک تونل طویل به مدت یک ساعت به پشت بخوابد. اگر اسکن ام آر آی نشان دهد که ممکن است تومور با عصب بینایی تماس پیدا کند، از شما درخواست می‌شود که یک تست از میدان دید خود در مرکز چشم پزشکی انجام دهید.

درمان تومور هیپوفیز به عوامل بسیاری بستگی دارد. ازجمله:

محل تومور

اینکه آیا تومور مقدار بیش از حدی از هورمون خاصی تولید می‌کند

حال عمومی بیمار و اولویت راجع به گزینه‌های درمانی بالقوه

به دلیل اینکه تومور غده هیپوفیز می‌تواند روی بسیاری از سیستم‌ها و اندام‌های مختلف بدن تأثیر بگذارد، برای هر شخص پزشکانی با تخصص‌های مختلف با هم کار می‌کنند تا یک طرح درمانی کارآمد برای او فراهم کنند.

مشاهدات

منظور از مشاهدات، ارزیابی متخصص مغز و اعصاب و یا متخصص غدد درون‌ریز است که در آن آزمون‌های تصویربرداری به صورت دوره‌ای انجام می‌شود. ممکن است لازم شود درمان به تعویق بیفتد، به عنوان مثال، وقتی تومور غده هیپوفیز رشد می‌کند یا علائم بیماری در حال وخیم‌تر شدن هستند.

جراحی تومورهای غده هیپوفیز

جراحی از رایج‌ترین روش‌های درمان تومور هیپوفیز است. اگر تومور غده هیپوفیز خوش‌خیم باشد و در قسمتی از مغز قرار گرفته باشد که جراح مغز و اعصاب بتواند به راحتی آن را کامل و بدون هیچ آسیبی بردارد، ممکن است جراحی تنها درمان موردنیاز باشد.

جراحی در مواردی توصیه می‌شود که موارد زیر اتفاق بیفتد:

تومور در حال تولید هورمون‌هایی است که با دارو قابل‌کنترل نیست

تومور به وسیله‌ی فشار وارد کردن به غده هیپوفیز و یا دیگر قسمت‌های سیستم عصبی باعث اختلال در سلامت فرد می‌شود.

بر خلاف درمان‌های قبلی با دارو و یا جراحی، تومور هنوز در حال رشد است

رایج‌ترین انواع عمل جراحی تومور غده هیپوفیز عبارتند از:

جراحی آندوسکوپیک از راه بینی

جراحی آندوسکوپیک مغزی

جراحی برداشت مغز

درمان تومور غده هیپوفیز با دارو (دارودرمانی)

دارودرمانی بعضاً برای کنترل ترشح هورمون توسط تومور هیپوفیز بسیار مؤثر است. دارو می‌تواند تومور را از تولید هورمون بیش از حد متوقف کند یا آن را کوچک کند تا به غده هیپوفیز یا دیگر قسمت‌های سیستم عصبی فشار وارد نکند.

دارودرمانی معمولاً برای درمان تومور غده هیپوفیز استفاده می‌شود:

بروموکریپتین و کابرگولین شاید برای آدنوم هیپوفیز که پرولاکتینوما نامیده می‌شود مؤثر باشد. پرولاکتینوما مقدار زیادی هورمون پرولاکتین تولید می‌کند. این داروها با کاهش تولید هورمون پرولاکتین و اغلب با کوچک کردن تومور می‌تواند پرولاکتینوما را درمان کند.

مکمل‌های سوماتوستاتین مانند لانرئوتید و اکتروتید برای تومورهای هیپوفیزی توصیه می‌شود که سبب ترشح بیش از حد هورمون شده است. این داروها تولید هورمون را کاهش می‌دهند و ممکن است اندازه تومور را نیز کاهش دهند. این داروها همچنین برای درمان تومورهایی که هورمون تیروئید بیش از حدی تولید می‌کنند، نیز استفاده می‌شوند. پگویزومانت یا سوماورت تأثیر افزایش بیش از حد هورمون در بدن را متوقف می‌کنند.

کتوکونازول یا نیزورال تومور غده هیپوفیزی را نشان می‌دهند که باعث گردی صورت و قوز بین شانه‌ها و دیگر علائم بدن می‌شود و مقدار زیادی کورتیزول (یک هورمون استروئیدی طبیعی) تولید می‌کند. این داروها ترشح هورمون کورتیزول را کاهش می‌دهند، اما تومور را کوچک نمی‌کنند و تولید هورمون را توسط آن را متوقف نمی‌کنند.

اگر تومور هیپوفیز توانایی بدن در ترشح هورمون‌های لازم را کاهش داده باشد یا اگر سطح ترشح هورمون بعد از عمل جراحی بسیار پایین باشد، ممکن است روش درمان جایگزین هورمونی در منزل ادامه یابد.

پرتودرمانی برای تومور غده هیپوفیز

پزشکان برای تومورهایی پرتودرمانی را توصیه می‌کنند که شرایط زیر را داشته باشند:

امکان برداشت کامل تومور بدون خطر وجود ندارد.

به سرعت در حال رشد است.

اندازه آن با دارو کاهش پیدا نمی‌کند.

در جایی از مغز قرار گرفته که عمل جراحی در آن ناحیه خطرناک است.

بعد از عمل جراحی دوباره عود کرده است.

پرتودرمانی برای تومورهای غده هیپوفیز به تدریج اثر می‌گذارد و همچنین ممکن است ماه‌ها یا حتی سال‌ها رشد تومور را کنترل کند و تولید هورمون توسط آن را متوقف کند.

دو نوع پرتودرمانی برای تومورهای غده هیپوفیز وجود دارد:

پرتودرمانی با تابش پرتو از خارج

پرتودرمانی مستقیم بافت حین جراحی

پس از درمان

پس از جراحی یا پرتودرمانی، ممکن است به داروهایی برای جایگزینی یا کنترل تعادل هورمون‌ها در بدن نیاز باشد. ممکن است برخی افراد قادر باشند در نهایت مصرف به داروهای هورمونی را متوقف کنند.

پس از درمان پزشک با درخواست انجام اسکن ام آر آی و آزمایشات خون و ادرار روند درمان را پیگیری می‌کند تا ببیند تومور هیپوفیز خوب کار می‌کند یا نه.